Lịch sử khám phá hang động tại Quảng Bình bắt nguồn từ sự hình thành tự nhiên của Trái đất, tạo nên ‘Vương quốc hang động’ với hàng trăm hang động khác nhau. Từ việc người dân địa phương khám phá và sử dụng hang động làm nơi sinh sống, đến sự khám phá đầu tiên bởi người Pháp vào thế kỷ 19 với động Phong Nha. Tiếp đó, các cuộc khảo sát liên tục từ năm 1990 đã tiếp tục mở ra nhiều bí ẩn mới, trong đó có hang Sơn Đoòng – hang động lớn nhất thế giới. Những hang động tập trung nhiều nhất ở Vườn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng cùng với các khu vực ở Tuyên Hóa, Minh Hóa, Quảng Ninh, vẫn còn giữ một phần bí mật chưa được khám phá hết, đang chờ đợi các nhà khoa học khám phá và giải mã
Trước năm 1990
Người dân địa phương đã phát hiện hang động từ thời xa xưa, trong đó có người Chăm, người Việt cổ. Các tộc người ở Quảng Bình như người Arem, người Rục trước đây đều chọn hang động là nhà, là nơi sinh hoạt chung kể cả thờ cúng tâm linh.
Năm 1550, Dương Văn An, vị quan Thượng thư Bộ Lại dưới triều Mạc là người đầu tiên viết về động Phong Nha.
Năm 1824, động Phong Nha được vua Minh Mạng sắc phong là “Diệu ứng chi thần”.
Đến cuối thế kỷ 19, ông Léopold Michel Cadière, một linh mục người Pháp, thám hiểm động, khám phá các chữ viết của người Chăm và ông đã suy tôn Phong Nha là “Đông Dương đệ nhất động”.
Năm 1935, người dân địa phương phát hiện ra động Thiên Đường.
Năm 1937, Phòng du lịch của Khâm sứ Pháp (ở Huế) đã ấn hành một cuốn tập gấp giới thiệu du lịch ở Quảng Bình, trong đó có giới thiệu về động Phong Nha.
Từ năm 1990 đến nay
Năm 1990, lần đầu tiên Đại học Tổng hợp Hà Nội đã cùng với Hiệp hội nghiên cứu hang động Hoàng gia Anh (British Cave Research Association) đã phối hợp khám phá và nghiên cứu hang động trong khu vực này một cách sâu rộng.
Năm 1992, một nhóm gồm 12 nhà khoa học Anh và 6 giáo sư của Đại học Tổng hợp Hà Nội tiến hành cuộc thám hiểm thứ hai, hoàn tất thám hiểm 7.729 m thuộc động Phong Nha và 13.690 m thuộc động Vòm và các hang động lân cận.
Năm 1994, đoàn thám hiểm của Hiệp hội Hang động hoàng gia Anh đã phát hiện thêm 20 hang động mới với tổng chiều dài 70km.
Năm 2005, các chuyên gia thuộc Hiệp Hội hang động Hoàng gia Anh phát hiện một hang động khô, đặt tên Động Thiên Đường, lớn nhất và đẹp nhất tại Phong Nha-Kẻ Bàng.
Năm 2009, đoàn thám hiểm thuộc Hiệp hội hang động hoàng gia Anh đã phát hiện thêm 20 hang động mới với tổng chiều dài 56 km, trong đó có hang Sơn Đoòng, hang động lớn nhất thế giới. Hang động này được một người dân địa phương tên là Hồ Khanh phát hiện, sau đó được ông Howard Limbert cùng các chuyên gia đến từ Hiệp hội hang động Hoàng gia Anh khảo sát, đo vẽ đầy đủ.
Năm 2012, đoàn thám hiểm của Hiệp hội Hang động Hoàng gia Anh đã tìm thấy 41 hang động mới tại vùng lõi di sản Phong Nha-Kẻ Bàng.
Gần đây, cuộc khảo sát kéo dài trong 3 tuần từ cuối tháng 3 đến đầu tháng 4/2023, Hiệp hội hang động Hoàng gia Anh đã phát hiện thêm hang động mới với tổng chiều dài 11,7km ở các xã Lâm Hóa (huyện Tuyên Hóa) và xã Hóa Phúc, xã Hóa Sơn (huyện Minh Hóa) và khu vực Phong Nha – Kẻ Bàng.
Với lịch sử khám phá lâu đời, Quảng Bình sở hữu hệ thống hang động phong phú và đa dạng, được đánh giá là một trong những hệ thống hang động đẹp nhất thế giới. Các hang động tại Quảng Bình là một tài nguyên thiên nhiên quý giá, cần được bảo tồn và phát huy giá trị.
Hệ Thống hang động nổi bật ở Phong Nha – Kẻ Bàng
Hệ thống hang động Phong Nha:
Hệ thống hang động Phong Nha là hệ thống dài nhất trong khu vực Phong Nha – Kẻ Bàng với tổng chiều dài hơn 103km và bao gồm hơn 140 hang động lớn nhỏ khác nhau.
Hệ thống Phong Nha bắt đầu cách động Phong Nha khoảng 40km về phía nam, gần biên giới Việt-Lào, nơi có hàng loạt sông suối chảy vào các dãy núi đá vôi. Hệ thống hang này được hình thành do dòng sông Rào Thương chảy qua các dãy núi đá vôi, chảy ngầm qua các thung lũng và nối liền các hang động, sau đó chảy từ trong các hang ngầm đổ ra Sông Son.
Hệ thống hang động Phong Nha bao gồm các hang động nổi tiếng như: Hang Tối (dài 5.258m và cao 83m), Hang Chà An (dài 667m và cao 15m), Hang Thung có sông ngầm dài 3351m. Hang Va có hệ thống thạch nhũ đặc biệt nhất, hang Hang Nước Nứt, Hang Én (dài 1645m và cao 78,6m, có bãi cát bên trong), Hang Khe Tiên (dài 520m), Hang Khe Ry, Hang Khe Thi, hang Sơn Đoòng (dài 9km, hang động lớn nhất thế giới). Động Phong Nha (dài gần 11km) nằm cuối cùng trong hệ thống này.
Hệ thống Hang Vòm
Với khoảng 70 hang động đã được khảo sát cùng tổng chiều dài hơn 48km, hệ thống hang Vòm được các chuyên gia nhận định là hệ thống hang động vĩ đại nhất ở Việt Nam và có thể là cả trên thế giới tính về quy mô và vẻ đẹp lộng lẫy. Đây cũng là hệ thống hang nước có quy mô đáng kể trong khối đá vôi Phong Nha – Kẻ Bàng. Hệ thống này được bắt đầu từ Hang Rục Cà Roòng với dòng sông cùng tên nằm ở độ cao khoảng 300m so với mực nước biển. Dòng sông này chảy ngầm qua nhiều hang động rồi lộ thiên tại Hang Vòm và chảy ra Sông Chày, Sông Son.
Các hang động nổi bật trong hệ thống Hang Vòm gồm: hang Đại Cáo dài 1,6km, hang Mê Cung dài gần 4km, hang Ba dài gần 1km, hang Vòm dài 15km, động Thiên Đường, hang Đại Ả, hang Over, hang Pygmy. Trong số này, động Thiên Đường được phát hiện năm 2005 với chiều dài hơn 3,5km nhưng các cuộc khảo sát sau đó của Hiệp hội hang động Hoàng gia Anh ghi nhận hang động này dài 31,4km, là hang động dài nhất châu Á.
Hệ thống hang suối Moọc
Các chuyên gia hang động nhận định, do mực nước ngầm khổng lồ đôi khi “mọc” ra từ khu vực suối Nước Moọc nên có thể có một hệ thống hang động khổng lồ ngay tại đây và có thể dẫn đến đến tận Lào. Hệ thống này có hơn 50 hang động với tổng chiều dài hơn 20km. Hệ thống hang động này khá bí ẩn vì khởi nguồn của dòng suối ngầm vẫn chưa được khám phá. Ngoài ra, các lối vào hang động rất khó để tiếp cận do chủ yếu các hang là hang nước ngầm ngắn có lối đi tương đối hiểm trở. Điểm nổi bật của hệ thống này là Suối Nước Moọc với hồ nước có suối “mọc” lên có diện tích khoảng 90m2. Phần lớn các hang động của hệ thống này tập trung chủ yếu gần khu vực Suối Nước Moọc và nhánh Tây của Sông Chày, bao gồm thung lũng Xuồng (nằm ở trung tâm VQG).
Các chuyên gia hang động thuộc Nhóm Thám hiểm Hang động Anh – Việt vẫn đang tiếp tục tiến hành khảo sát và đo đạc thêm nhiều hang động khác trong khu vực này..
Lịch sử khám phá hang động tại Quảng Bình đã trải qua nhiều giai đoạn, với những đóng góp quan trọng của các nhà khoa học, nhà thám hiểm trong và ngoài nước. Việc khám phá và nghiên cứu hang động tại Quảng Bình đã góp phần làm phong phú thêm hiểu biết của chúng ta về hệ thống hang động của Việt Nam, đồng thời thúc đẩy phát triển du lịch tại địa phương. Thành quả của quá trình phát hiện và khám phá hang động tại Quảng Bình đến hôm nay là chúng ta biết đến những hang động nổi tiếng thế giới như động Phong Nha, động Thiên Đường, hang Én, hang Sơn Đoòng được đông đảo du khách tìm đến tham quan. Quá trình khám phá hang động tại Quảng Bình cũng góp phần quảng bá, thúc đẩy sự phát triển du lịch địa phương nói riêng và du lịch Việt Nam nói chung.
Với việc phát hiện thêm hang động mới như đã nêu trên, các nhà nghiên cứu đã ghi nhận có hơn 400 hang động được phát hiện ở Quảng Bình. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều bí ẩn trong các hang động tại Quảng Bình đang cần các nhà khoa học tiếp tục khám phá, làm rõ.
