Là địa phương có địa hình hẹp về chiều ngang nhưng lại kéo dài theo chiều dọc, Quảng Bình là một trong số ít tỉnh, thành tiếp giáp và có bờ biển dài nhất Việt Nam, với hơn 116km bờ biển và nhiều cửa sông lớn. Từ ngày xưa, trong quá trình di dân, tìm đất lập làng, nhiều nhóm dân cư ở các vùng phía Bắc đã đến, tìm những vùng đất bằng phẳng, điều kiện thuận tiện gần cửa sông, cửa biển để định cư. Cuộc sống của họ vì vậy cũng gắn nhiều với ngư nghiệp. Biển Quảng Bình chủ yếu là biển bãi ngang, đáy biển nông, phẳng, có nhiều loài động thực vật phù du. Đây cũng là điều kiện cho nhiều lại hải sản sinh sống nên các loại mực, tôm cá ở Quảng Bình có chất lượng rất cao. Đây là điều kiện để hình thành nên các nghề như lưới, kheo ruốc, nạo ngao, câu mực,…
Các nghề nghiệp chính ở làng biển Quảng Bình
1. Nghề Lưới
Trước đây, nghề lưới có chủ yếu là lưới rê được xếp vào nhóm nghề lưới khơi, phải đi xa bờ 4 đến 5 km hoạt động từ tháng 10 đến tháng 3 âm lịch. Nghề lưới chủ, ngư dân thường dùng thuyền để thả lưới gần bờ sau đó kéo dây vào đất liền. Lưới chủ có thể đánh bắt cá trong nhiều tháng nhưng vụ chính vẫn là vụ cá Nam từ sau tết âm lịch đến cuối tháng 8. Nghề Mành rút được xếp vào nhóm nghề đi khơi, thường thì thuyền ngư dân phải ra chỗ vùng nước sâu trên dưới 25 sải tay.
2. Nghề câu
Khác với nghề lưới mang tính tập thể cao thì nghề cần sự thuần thục, kinh nghiệm của mỗi cá nhân. Nghề câu cũng chia làm nhiều nhóm, loại khác nhau như câu khơi, câu lộng…Nhưng nhìn chung, nghề câu chi phí để sắm ngư cụ không lớn và năng suất cũng không cao. Thuyền câu nhỏ, dễ điều khiển, dễ luồn lách vào các vùng biển có rạng ngầm nơi có nhiều cá tôm để đánh bắt.
3. Nghề đánh bắt ruốc
Ruốc nhiều nơi gọi là tép có nhiều ở vùng biển Quảng Bình, loại hải sản này chủ yếu được dùng để chế biến thành ruốc quết (nhiều nơi gọi là mắm tôm) và chủ yếu xuất hiện vào mùa hè. Ngư cụ gồm 3 cây tre dài nối với nhau theo hình thang, hai cây phía trước, một cây phía sau được kết với nhau bằng mành lưới và một bộ cà kheo.
Ngày nay, các nghề này vẫn được người dân sử dụng nhưng có nhiều cải tiến và sự hỗ trợ bởi máy móc hiện đại hơn.
Từ hoạt động đánh bắt, giao thương buôn bán rồi học hỏi kinh nghiệm lẫn nhau mà người dân các làng biển bắt đầu chế biến các hải sản để cất trữ lâu dài và tạo giá trị giao thương cao hơn, các sản phẩm đó như là nước mắm, ruốc, các loại mắm.,… Chính việc chế biến hải sản đã đem lại hiệu quả lớn cho kinh tế biển của ngư dân. Nước mắm ở các làng biển Quảng Bình đều rất có tiếng như nước mắm ở Cảnh Dương, nước Mắm xã Bảo Ninh, Quang Phú, hay nước mắm xã Hải Ninh,… Cùng với đó là nghề làm ruốc (mắm tôm), nghề làm mắm, nghề phơi cá,…
Để phục vụ cho nghề nghiệp đánh bắt, người dân ở các làng biển từ sửa chữa nhỏ với kinh nghiệm, kỹ thuật đã phát triển hình thành nên nghề đóng tàu thuyền. Dù chưa có những xưởng đóng thuyền lớn, song thợ thuyền của các làng biển Quảng Bình đã tự đóng được các thuyền lưới, thuyền câu. Muốn đóng các thuyền lớn để đánh bắt xa bờ, dài ngày thì phải mời thêm thợ giỏi ở các nơi khác về cùng làm.
Làng biển đặc trưng ở Quảng Bình
Các làng biển đặc trưng hiện nay ở Quảng Bình có thể kể bao gồm Làng Cảnh Dương, Nhân Trạch, Bảo Ninh, Hải Ninh,…
Làng biển Cảnh Dương
Cách Đèo Ngang về phía Bắc khoảng 10km, cách thành phố Đồng Hới chùng 54km, Cảnh Dương là một làng biển chuyên nghề. Người dân ở đây không làm nông cũng không đánh bắt cá sông dù làng Cảnh Dương gần vùng đất ruộng và có sông Roòn chảy qua. Nghề đánh bắt hải sản và vận tải, buôn bán trên biển hoàn toàn do đàn ông đảm nhận. Phụ nữ chỉ làm các công việc buôn bán nhỏ ở chợ gần, chợ xa, chế biến hải sản và giúp chồng đi biển (cơm nước, vá lưới…). Làng Cảnh Dương còn bảo tồn, gìn giữ rất tốt các giá trị về văn hóa, lịch sử, phong tục như Tục thờ Cá Voi, lễ hội Cầu Ngư, các công trình kiến trúc cổ kính và các làn điệu hát ru đặc sắc. Qua hai cuộc kháng chiến, làng Cảnh Dương trở thành làng chiến đấu điển hình của cả nước, được nhận nhiều Huân, Huy chương cao quý, được Nhà nước phong tặng danh hiệu “Anh hùng lực lượng vũ trang năm 1976”
Cảnh Dương ngày nay còn được biết đến bởi gần 100 bức bích họa dọc các con đường làng. Khách du lịch đến Cảnh Dương có thể tham quan cung đường bích họa, Miếu thờ hai bộ xương cá khổng lồ, nghĩa địa cá voi, các nghề thủ công như làm nước mắm, đan lưới và đặc biệt hơn nữa sẽ được nghe những người đàn ông trong làng hát ru vô cùng đặc sắc.
Làng biển Nhân Trạch
Thuộc huyện Bố Trạch, cách trung tâm thành phố Đồng Hới khoảng 7km, Nhân Trạch còn khá nhiều ngôi nhà kiểu xưa với mái ngói, tường gạch hoặc đá xây bằng vữa vôi. Nhà cửa san sát, những con đường làng nay đã bê tông hóa nhưng ngoắt nghéo tạo cảm giác thích thú cho khách du lịch vốn đã quen với phố thị. Nhân Trạch hấp dẫn du khách bằng những cồn cát kéo dài từ xã Quang Phú, Mỗi buổi sáng sớm, khách du lịch thường ra trải nghiệm các trò chơi như trượt cát, chạy xe địa hình trên cát sau đó ra bãi biển Nhân Trạch tham quan chợ cá. Vì biển Nhân Trạch cũng là biển bãi ngang nên bất cứ đâu tàu thuyền cũng có thể cập bến, sau một đêm đánh bắt thì sáng sớm những con thuyền chở đầy hải sản cập bờ, tiếng huyên náo của người mua kẻ bán, mùi nồng của nước biển mặn, mùi tanh của cá, mực hòa quyện trong tiếng song tạo thành sự nhộn nhịp rất riêng của bến cá bãi ngang…Khách du lịch có thể mua chọn mua những con mực con cá tươi rói hoặc ghé chân vào một nhà hàng bên bờ biển để tận hưởng một tô mỳ tôm mực, món món ăn được kết hợp rất ngẫu hứng nhưng thành đặc sản của làng biển này.
Làng Hải Ninh
Thuộc huyện Quảng Ninh, nằm về phía Đông của huyện, trải dài theo bờ biển, phía Bắc giáp thành phố Đồng Hới, cách Trung tâm thành phố Đồng Hới 22km, phía Nam giáp huyện Lệ Thủy. Với địa hình thổ nhưỡng toàn cát phù hợp với việc trồng khoai lang để chế biến thành món khoai deo nay là đặc sản dân dã Quảng Bình. Hải Ninh được ví như thủ phủ khoai deo. Biển Hải Ninh cũng là biển bãi ngang nên hình thành rất nhiều bến bãi cho thuyền đánh cá của người dân. Người dân ở đây chủ yếu đánh cá gần bờ với các loại thuyền nhỏ. Mỗi buổi sáng sớm hoặc quá trưa, nếu đi dọc theo bãi biển khách du lịch sẽ có cơ hội hòa mình vào việc thu hoạch cá của bà con ngư dân ở đây. Hải Ninh ngày nay còn được biết đến với cánh đồng điện gió, những trụ điện gió khổng lồ trên những đồi cát trở thành điểm check in lý thú. Với quãng đường từ Đồng Hới đến Hải Ninh không quá xa, khách du lịch có thể đi xe ô tô kết hợp thành một chương trình tham quan các gia đình chế biến khoai deo, nghe chính các chủ nhân kể về cách ủ khoai, luộc khoai đến khi phơi hoặc sấy để cho ra những lát khoai deo vừa ngọt vừa dai, hay lang thang bãi biển xem người dân kéo lưới, thu mua cá hoặc chụp hình với những trụ điện gió khổng lồ,…
Các làng biển Quảng Bình do tính chất ngư nghiệp nên đều có lễ hội cầu ngư giống nhau, hàng năm các làng này đều tổ chức lễ cầu ngư, cầu cho trời yên biển lặng, đánh bắt được nhiều tôm cá, ra khơi vào lộng được thuận buồm xuôi gió. Tuy nhiên, tùy vào điều kiện mà mỗi làng sẽ tổ chức quy mô lớn hay nhỏ. Riêng lễ hội múa bông chèo cạn thì hiện nay chỉ còn làng Cảnh Dương và làng biển Bảo Ninh, Hải Thành ở Đồng Hới tổ chức. Múa Bông Chèo Cạn cũng được sân khấu hóa trong dịp tuần văn hóa Đồng Hới để phục vụ đông đảo người dân các nơi và khách du lịch.
Ảnh hưởng của đô thị hóa đến làng biển Quảng Bình
Hiện nay, quá trình đô thị hóa và sự phát triển kinh tế xã hội đã tác động rất lớn đến các làng biển. Thanh niên thường không còn chọn nghề biển hoặc làm các nghề thủ công chế biến hải sản như cha ông mình mà chọn tham gia xuất khẩu lao động đi các nước phát triển, chính vì vậy một số nghề thủ công, chế biến hải sản ở các làng biển bị thu hẹp và rất hiếm người làm. Đứng trước xu thế đó, nhà nước và các cấp chính quyền đã có nhiều giải pháp nhằm khôi phục và bảo tồn các giá trị văn hóa, lịch sử, các phong tục truyền thống và những ngành nghề thủ công chế biến hải sản, nông sản nhằm phát triển kinh tế, phục vụ du lịch.
